De leegstand van kerken is ook in Zaanstad een probleem en het college heeft daarom een kerkenvisie opgesteld. ‘Waar vroeger een duidelijk afgebakende groep deelnam aan de eredienst, herbergt de kerkpraktijk nu een waaier aan maatschappelijke, religieuze, spirituele en sociale diensten. Wat blijft is de sociaal-maatschappelijke relevantie van kerkgebouwen,’ aldus het dagelijks bestuur.
Door vroegtijdig en structureel met eigenaren, geloofsgemeenschappen, erfgoedverenigingen en burgers in gesprek te gaan over de toekomst van kerkgebouwen moet de leefbaarheid bewaakt worden. Het opstellen van een ‘paspoort’ kan de eigenaar van een kerk helpen om te inventariseren wat de omgeving daaraan van waarde vindt en wat men wil bewaren voor de toekomst. Een kerkgebouw hoeft dus niet (alleen) van religieuze waarde te zijn, maar kan ook sociaal-maatschappelijk belangrijk zijn, als plek van ontmoeting.
Het kerkbezoek loopt al jaren terug en door de daarmee teruglopende inkomsten staan kerken regelmatig leeg of worden verkocht. Een kerkenvisie moet eigenaren, de gemeente en andere betrokkenen in staat stellen om te anticiperen op komende veranderingen wat betreft de functie, het gebruik en het eigendom van de gebouwen. Als één van de zes pilotgemeenten van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is Zaanstad in 2018 gestart met het opstellen van zo’n visie, die ook door de provincie ondersteund wordt. ‘Een gesprek tussen belanghebbenden over de toekomst van de Zaanse kerken was er tot nu toe nauwelijks,’ aldus het college. Maar daar bleek wel grote behoefte aan te zijn.
Niet overvallen worden
De Zaanse kerkenvisie is ‘een product van intensieve samenwerking’ en moet voorkomen de gemeente wordt overvallen door acute leegstand of een sloopaanvraag. Met de grotere kerkenkoepels – PKN Zaanstreek, het bisdom Haarlem – Amsterdam en het Parochieverband Zaanstreek – zijn kennismakingsgesprekken gevoerd en naar de 60 kerken die nog een religieuze functie hebben is een enquête verstuurd. Ook zijn er individuele gesprekken gevoerd met eigenaren, rentmeesters, voorgangers en andere betrokkenen.
Daarnaast hebben er kerken meegewerkt aan het opstellen van de drie paspoorten die ’ter inspiratie’ zijn opgenomen in de visie (de Grote Kerk in Westzaan, de Heilige Maria Magdalena of Kalverkerk, in Zaandam en de Doopsgezinde Vermaning in Krommenie). Het paspoort moet in één oogopslag weergeven welke functie het gebouw in de stad of de wijk speelt, welke waarden in de toekomst leidend zijn en welke ontwikkelrichting het meest kansrijk is. Maar het is geen verplichting. Om lijn te brengen in de pasporten zijn karakterkaarten (zie hierboven) ontwikkeld om grip te krijgen op de rijkdom en complexiteit van de Zaanse kerken.
Waarde onomstreden
Van de circa 6000 kerken die tot 1970 in Nederland zijn gebouwd dreigt een groot deel haar deuren te moeten sluiten. Naar verwachting zal 30 tot 80 procent niet (enkel) voor de eredienst in gebruik blijven. Die grote marge is een indicatie hoe moeilijk de ontwikkelingen te voorspellen zijn. Wat wel zeker is is dat het aantal actieve kerkgangers sterk terugloopt en dat de groep die nog wel regelmatig naar de kerk gaat in hoog tempo vergrijst. Tegelijkertijd is de maatschappelijke en erfgoedwaarde van de gebouwen groot. Zo is in Zaanstad vorig jaar op verzoek van de raad een de historische begraafplaats in Koog aan de Zaan een monument geworden en is er behoefte aan stilteplekken. ‘Als we onze steden, dorpen en wijken levendig én leefbaar willen houden, hebben we kerken nodig.’
Zaanstad kreeg van het Rijk 75.000 euro voor het opstellen van de visie en gaf er 10.000 euro aan uit. Het resterende bedrag is in de algemene pot verdwenen. Initiatiefnemers die een kerkenpaspoort willen opstellen kunnen daarvoor dit jaar een bijdrage aanvragen van 1000 euro. De verwachting is dat dat er vijf tot tien zullen zijn.
