‘Het Hembrugterrein bevat een rijke verzameling bijzondere monumenten – maar wat het gebied echt uniek maakt in Nederland is de samenhang van het geheel. Het Hembrugterrein heeft het karakter van een park vol fabrieken of van een militair productiecomplex, waarin de gebouwen, het groen en de terreininrichting samen zorgen voor een geweldige sfeer en samenhang.’
Dat is een van de eerste constateringen in een ontwerp beleidslijn die door de gemeente is opgesteld om de ruimtelijke kwaliteit op het Hembrugterrein te beschermen, ter vervanging van de welstandsnota. Alle nieuwe bebouwing, de inrichting van de buitenruimte en reclame-uitingen op het terrein zullen daaraan in de toekomst getoetst moeten worden.
Gebied ‘zonder weerga’
De cultuurhistorische waarden hebben volgens de beleidslijn een grote potentie ‘om een stedelijk gebied zonder weerga te worden’. Die waarden vormen dan ook het vertrekpunt voor nieuwe ontwikkelingen: de sfeer, de identiteit en de herkenbaarheid moeten blijven bestaan. Daarbij worden vier generaties bebouwing onderscheiden die duidelijk in verschillende periodes tot stand zijn gekomen, maar door hun gedeelde militaire herkomst toch een onderlinge samenhang vertonen.
Transformatie #Hembrug het wordt een parel.
Nodig: lange adem, vooruit investeren, diepe portemonnee, en uniciteit centraal stellen. pic.twitter.com/OO6mMtX7E8— joep van aaken (@joepvanaaken) September 23, 2017
De groene randen, het bos en de wegen, de zichtlijnen en het boven- en ondergrondse (leidingen)netwerk zijn de verbindende elementen tussen de deelgebieden op het terrein. Naast het vijftien hectare grote bos geven ook de groene noord- en westrand van het terrein en de verspreid liggende monumentale en waardevolle bomen het gebied een groene identiteit: de bomen zijn allemaal volwassen en tenminste vijftien meter hoog.
Hembrug
Waardevol voor de ruimtelijke kwaliteit zijn de zichtlijnen en open plekken die vanuit het terrein een blik op de omgeving bieden. Ten noorden van de inmiddels verdwenen Hembrug lag halte de Hembrug aan de spoorlijn tussen Zaandam en Amsterdam. Het spoortracé is nog duidelijk herkenbaar heeft zicht op het Noordzeekanaal. Daarnaast zijn er in het gebied open plekken die in verbinding staan met de waterkant. Deze plekken zijn echter schaars.
Vanaf het maaiveld niet zichtbaar maar wel aanwezig zijn de ondergrondse schietbanen en schuilgangen die onder gebouwen door lopen en met elkaar in verbinding staan. De grootste schuilgang, onder het Tetrix gebouw, is maar liefst 200 meter lang.
Het Hembrugterrein is voor wat de ontwikkeling betreft opgedeeld in vijf deelgebieden:
- Het waterfront
- De Kop van de Kaap
- Ladder en Paviljoens
- Ladder en Uitwisselzone
- Campus
- Beproevingsgebied en Kleibos
- Enclaves
- Hembrugbos
- Boskavels
Enkele van de uitgangspunten bij de toekomstige ontwikkeling van het terrein zijn:
- Bestaande monumentale panden worden behouden. De nieuwbouw leidt tot een nieuwe generatie gebouwen die aan de bestaande wordt toegevoegd en zich daarnaar voegt. Accenten in de hoogte passen hier ook bij. Slechts op één plek in deelgebied 2 en bovenop het Tetrixgebouw is ruimte voor een ‘iconisch hoogteaccent’ van maximaal 30 meter hoog.
- Geparkeerde auto’s worden zoveel mogelijk aan het zicht onttrokken. Gebouwen ten behoeve van parkeren worden zodanig uitgevoerd dat ze aangepast kunnen worden aan een groeiende of afnemende parkeerbehoefte.
- Het ensemble van het Kleibos – een monument – met de omringende bomen en beplanting dient behouden te blijven.
- Objecten en structuren zoals bovengrondse leidingnetwerken, ondergrondse schietbanen, bliksemafleiders, putten en aarden wallen dienen bij de inrichting van de openbare ruimte ingezet te worden voor bijvoorbeeld spelen.
- Transformatorhuisjes, containeropstelplaatsen en dergelijke worden aangepast bij het industriële en groene karakter van het terrein.
- De primaire wegen worden veilig ingericht voor gemotoriseerd en langzaam verkeer, door een scheiding tussen fietsers/voetgangers en gemotoriseerde voertuigen. Dit kan op diverse manieren zichtbaar gemaakt worden, bijvoorbeeld in materiaal, maar mogelijk ook als markering of hoogteverschil. Er geldt een maximumsnelheid van 30 kilometer per uur.
- Reclame-uitingen worden alleen toegestaan aan de (voor)gevel of in de openbare ruimte en onnodige herhaling dient voorkomen te worden. Het uitgangspunt is dat er geen bewegende reclame of bewegend licht kan worden toegepast en dat de maatvoering bescheiden blijft.
- Een belangrijk uitgangspunt voor de toekomst is het herstel van de symmetrie in het waterfront met twee bureelgebouwen aan weerszijden van een centrale tuin. Het bestaande representatieve karakter van het front met het Bureelgebouw en de Kogelfabriek als iconische gebouwen vormt de referentie voor de toekomstige ontwikkeling van gebouwen en buitenruimte.
- De zijde aan het Noordzeekanaal moet de uitstraling hebben van een voorgevel. De entrees van de gebouwen liggen aan de achterkant in verband met de veiligheid bij calamiteiten op het kanaal. De maximale nieuwbouwhoogte dient onder die van de Kogelfabriek (gebouw nr. 429 / Tetrix) te blijven.
De Kop van de Kaap is het groene, informele waterfront op de punt van het Hembrugterrein en onderdeel van de rand van het terrein. Het gebied wordt gekenmerkt door de open structuur en ruimtelijkheid op de punt van de Havenstraat. In dit gebied komen het bos, gazons en het water bij elkaar. De Kop van de Kaap heeft twee sferen: het westen is een onderdeel van het ‘stedelijk’ productiegebied (met aaneen gesmolten bebouwing) en het oosten is groen, open en heeft een sterke relatie met het water. De gebouwen langs het water staan los in het groen en hebben een verscheidenheid aan functies en architectonische kenmerken.
De rand van het terrein en de Kop blijven vrij van bebouwing. Vanaf het bestaande pad langs de Zaan/Noordzeekanaal zijn er doorkijkjes naar het productiegebied. Dit dijkpad sluit aan op de historische wegenstructuur van het Hembrugterrein en zal toegankelijk blijven voor bus, voetgangers en fietsers.
Geen hoogbouw aan het water
In de eerste linie is geen hoogteaccent mogelijk. De maximale bouwhoogte langs het water is vijftien meter. In de tweede linie, dus achter de gebouwen langs het water, is bebouwing met een maximale hoogte van twaalf meter mogelijk, mits de ‘visuele relatie tussen bos en water’ niet belemmerd wordt.
Deelgebied 3 is een van de productiegebieden achter het waterfront: hier was oorspronkelijk de munitiefabriek. Het zuidelijk deel behoort bij de Ladder, het stelsel van fabriekshallen in de productiegebieden voor munitie en patronen dat uit een aaneenschakeling van grote gebouwen bestaat. Het noordelijke deel is een gebied met twee sferen: het ene heeft een lagere bebouwingsdichtheid met veel groen. Hier is de productie en opslag van munitie herkenbaar aan de inrichting van de openbare ruimte, met groene voorzieningen om eventuele explosies te dempen zoals aarden wallen, bomen, heesters en bliksemafleiders rondom en tussen de gebouwen door. Het tweede is één grote hal (Taets).
De uitwisselzone is het middelste productiegebied van de Artillerie Inrichtingen waarin de productie van patronen zich concentreerde. Het noordelijke deel is een ensemble van aan elkaar geschakelde gebouwen met een aantal bijzondere monumenten. Het hoogtepunt De Kathedraal (gebouw 112, waarvan een deel nu in gebruik is bij de Yada Yada Market) is een gebouw dat boven de andere panden uittorent.
Ten noorden daarvan, op het hoekpunt van de zone, ligt Magazijn de Dood (gebouw 269, tot eind dit jaar in gebruik als educatief laboratorium voor kinderen), een ander uniek gebouw. Onder het ensemble aan de westzijde bevindt zich een stelsel van onderaardse schuilgangen.
De Campus is het grootste productiegebied. Hier werden wapens geproduceerd. Het gebied wordt gekenmerkt door vrijstaande gebouwen in een open gebied van grasvlakken met enkele waardevolle bomen. Dit vormt de referentie voor de toekomstige ontwikkeling van gebouwen en buitenruimte. De gebouwen verspringen onderling waardoor er een levendig en afwisselend beeld ontstaat. Op de velden is een afwisseling van monumentale hallen. De fabrieksgebouwen aan de noordkant van het gebied zijn van een grotere schaal en maat dan die aan de zuidzijde.
Achter het voormalig hoofdkantoor van Eurometaal (gebouw 504) ligt een centraal groengebied dat doorkruist wordt door het bovengrondse leidingennetwerk. Hier staan ook kleine transformatorhuisjes en andere paviljoens. De historische hoofdstructuur loopt in oost-west richting en bestaat uit een weg, het bovengrondse leidingennetwerk en een groenstructuur die om het voormalige Wapendepot (gebouw 8) naar het noorden opschuift met een bajonet. Ten westen van de Campus ligt de opvallende open structuur van de (voormalige) spoorlijn van het Hembrugterrein.
Het Kleibos met beproevingsgebied is het oudste deel van het Hembrugbos, het bos dat de productiegebieden omzoomt. Het gebied is geheimzinnig en avontuurlijk tegelijk vormt als het ware een natuurlijk en bosrijk rustpunt ten opzichte van alle zones en gebieden eromheen. Het Kleibos is een rijksmonument, een bijzonder stuk militaire geschiedenis. Het bos bestaat uit een stelsel van sloten, bos en aarden wallen en vele kleine monumenten in de vorm van bunkers en houten huisjes.
Ten zuiden ervan, grenzend aan productiegebied, ligt het beproevingsgebied waar de munitie werd uitgetest. Hierin zijn een valtoren, een grid van bliksemafleiders en losse (kleine) gebouwen met een weelderige bosaanplant aanwezig.
De zeer lage dichtheid en het bosrijke karakter van dit gebied vormen de referentie voor toekomst. De bouwhoogte van eventuele nieuwbouw sluit zoveel mogelijk aan op de bestaande hoogtes (maximaal vier meter). Langs de historische hoofdstructuur is een maximale hoogte van zeven meter mogelijk.
Bij ontwikkelingen wordt oud rekening gehouden met de doorkijk tussen het bos en het water. De monumenten kunnen worden herbestemd, met functies die passen bij de sfeer van het Kleibos. Bouwen bij de monumenten in dit gebied is slechts zeer beperkt mogelijk.
Het noordelijk deel van het bos is een groen monument: daar is parkeren en bouwen onmogelijk. In het zuidelijk deel is incidenteel parkeren op het maaiveld bij de gebouwen mogelijk, mits de bomen behouden blijven.
Enclaves
Het voormalige Algemeen Verdedigingspark vormt deelgebied 7: een groot centraal magazijn dat de hele Stelling van Amsterdam moest bevoorraden. De gebouwen werden gebruikt als werkplaatsen, magazijnen, berg- en troepenloodsen en zijn te zien als een groep enclaves in het groen. Ze liggen ingeklemd tussen het dichte Hembrugbos en het water van de Zaan. Het hele terrein van de Enclaves ligt hoger dan de Havenstraat.
De waardevolle bomen langs de Havenstraat markeren de groene randen van het Hembrugterrein. De bestaande entree is van historisch belang en benadrukt de ingang van het voormalige Algemeen Verdedigingspark. In dit gebied is slechts beperkte nieuwbouw mogelijk in het meest noordelijke deel. Aan- en opbouwen aan bestaande panden moet wel kunnen. Het toevoegen van een extra bouwlaag op de monumenten is eventueel ook mogelijk bij het complex van M-gebouwen (dus niet bij de A-gebouwen).
Hembrugbos
Het Hembrugbos vormt samen met het Kleibos een natuurlijk rustpunt ten opzichte van alle zones en gebieden er omheen. Het Hembrugbos omzoomt de productiegebieden van het Hembrugterrein en ligt anderhalve meter lager dan de rest van het terrein. Het gebied was eind jaren 70 nog relatief open, met enkele brede beplantingsstroken om de schietbanen. In de afgelopen 30 jaar is het bos sterk verdicht en tegenwoordig is het een rijk bebost gebied. Er is bijna geen bebouwing aanwezig, maar wel restanten van bunkers, schietbanen en het voormalig spoortracé.
Het bos wordt doorsneden door een noordelijke weg en heeft twee sferen. Het zuidelijke deel behoort tot het centrale deel van het Hembrugbos, is onbebouwd en omvat de monumentale Kastanjelaan, aarden wallen langs het spoortracé, enkele schuilplaatsen tussen de bomen en de voormalige openlucht schietbanen. De natuurwaarden zijn hier groot, in dit deel leven beschermde dieren en waardevolle boomgroepen en planten.
Groene rand langs Dr. J.M. den Uylweg
Het noordelijke deel, dat parallel aan de Dr. J.M. den Uylweg ligt, behoort tot de groene noordelijke rand van het militair-industrieel productiecomplex. Voor het herkenbaar houden van deze groene bosrand is het van belang dat nieuwbouw zoveel mogelijk lager is dan de kruinen van de bomen. Nieuwbouw kan hier als losse elementen in het groen worden geplaatst. Het is wenselijk dat de gebouwen evenwijdig zijn aan de wegen eromheen. Zorg dat alle gevels aandacht krijgen in het ontwerp.
De Boskavels liggen ingeklemd tussen de Provincialeweg, de Campus en het Hembrugbos en liggen anderhalve meter lager dan de rest van het terrein. Middenin ligt de (nieuwe) hoofdentree van het Hembrugterrein, die via een rotonde op de Provincialeweg is aangesloten. Het gebied is tegenwoordig onbebouwd, maar hier ligt de mogelijkheid om in de toekomst boskavels te creëren die op een ruime afstand van de Provincialeweg liggen en zo de groene rand van het terrein handhaven.
