Historische Commissie ziet 'Volendammisering' als grootste bedreiging voor de Schans

Door het massatoerisme wordt de Zaanse Schans niet meer als onderdeel van de Zaanse samenleving ervaren. De ambachtelijke werkbuurt waar de historie tastbaar is wordt overschaduwd door horeca en detailhandel. Afsluiting maakt het mogelijk om naar een duurzame exploitatie te streven. Daaruit kan het onderhoud van het erfgoed (deels) bekostigd worden, aldus de Historische Commissie over de plannen voor het historische wijkje aan de Zaan.

De commissie plaatst hierbij wel de kanttekening dat 'de instandhouding van het erfgoeddorp, dat de grootste concentratie Rijksmonumenten van Zaanstad omvat, te allen tijde aandacht, zorg en budget zal blijven vergen'. Het lijkt een voorzichtige waarschuwing: reken je vooral niet rijk; de Schans blijft ook met betalende bezoekers een onberekenbare financiële slokop. De Historische Commissie is een door de gemeenteraad ingesteld adviesorgaan voor Stichting de Zaanse Schans en de gemeente die plannen weegt op historische gronden en bekijkt hoe en waar de authenticiteit van het gebied kan worden bewaard en zo mogelijk versterkt.  

Doelstelling vervaagd

De commissie kijkt daarmee met een duidelijk afgebakende invalshoek naar het bewaren van een dorpsstructuur zoals deze vóór de industrialisatie in de Zaanstreek karakteristiek was. 'De Zaanse Schans is in de jaren 60 van de 20ste eeuw opgericht om het in rap tempo verdwijnend gebouwd erfgoed te redden en te behouden voor de toekomst. De Schans is van oudsher bedoeld als woon- en werkbuurt van de lokale samenleving. In de loop der tijden is de Schans echter een zeer populaire toeristische attractie geworden, waarbij het belang van het erfgoed in de schaduw is komen te staan van de commerciële ondernemingen,' aldus de reactie op de aangekondigde veranderingen.

Volendammisering

'Massatoerisme staat op gespannen voet met de historische kwaliteit en de kleinschaligheid van het erfgoeddorp. De conditie van het erfgoed is in de loop der jaren teruggelopen als gevolg van het slijten door de extreme aantallen bezoekers. Ook de belevingswaarde voor de bezoekers zelf heeft als gevolg van de 'Volendammisering' aan kwaliteit ingeboet. De enorme en oncontroleerbare aantallen bezoekers maken bovendien dat de veiligheid in het gebied ernstig in het gedrang komt.' 

Verdwijnend draagvlak

Mede daardoor verdwijnt binnen de Zaanse samenleving het maatschappelijk draagvlak voor de Schans en maakt het erfgoeddorp gevoelsmatig steeds minder deel uit van de lokale gemeenschap, aldus de commissie. De huidige inkomsten van Stichting de Zaanse Schans en van de musea zijn ontoereikend voor het noodzakelijke onderhoud van de houtbouwcollectie en het overige erfgoed, laat staan voor de duurzaamheidsopgave. 'Gereguleerde toegang tot het gebied lijkt naar de mening van de Historische Commissie de enige mogelijkheid om de bezoekersstromen te beheersen en daarmee de terugloop in conditie van het erfgoed tegen te gaan.'

Soepele regulering

Het feit dat het gebied bewoond is, dat er gewerkt wordt en bedrijven gevestigd zijn is naar de mening van de commissie geen belemmering voor onttrekking aan de openbaarheid. 'Er zijn namelijk voldoende gebruiksvriendelijke methoden om toegangsregulering op een soepele manier te organiseren. Daarbij hoeven Zaankanters en andere belanghebbenden zeker niet buitengesloten te worden.' Om de Zaankanters een betere binding met de Zaanse Schans te bieden zouden wonen en werken gefaciliteerd moeten worden, met prioriteit voor de uitoefening van traditionele ambachten en museale presentaties.

'Een voorwaarde voor een duurzame exploitatie is een goed bij het monumentale ensemble van het erfgoeddorp passende museale duiding, presentatie en programmering. Eenduidigheid en optimale afstemming door de erfgoedpartijen is daarbij van groot belang.'  De commissieleden zien daarbij ook een actieve rol voor zichzelf weggelegd. Om het karakter van het erfgoeddorp en het daarbij passende cultuurlandschap van de aangrenzende Kalverpolder te kunnen versterken en om logistieke problemen op te lossen wordt geadviseerd om 'oplossingen voor verkeersmaatregelen, parkeren, ontvangstruimte en overige faciliteiten buiten het gebied van het erfgoeddorp te creëren'.

Teloorgang

Daarbij wordt niet alleen gedacht aan de in de nabijheid liggende voetbalvelden en de terreinen aan De Poel, maar is het advies om 'ook in een groter perspectief naar oplossingen te zoeken'. Dat is een richting die al bij voorbaat onbespreekbaar is voor bewoners van Haaldersbroek, die hebben laten weten dat ingrepen ten zuiden van de Leeghwaterweg voor hen sowieso een no go zijn. Maar 'op de huidige voet doorgaan zal de teloorgang van het erfgoed betekenen,' schrijft de commissie. 'Daarmee zal de Zaanse Schans domweg alleen nog als toeristische attractie worden geëxploiteerd. Het zorgvuldig bijeengebrachte en gerestaureerde erfgoed verdient beter, zeker als we het doel van oprichting van de Schans in de jaren 1960 voor ogen houden.'