Het college wil niet te lang meer wachten met het doorhakken van knopen over de gemeentelijke begraafplaatsen. Die zijn steeds minder in gebruik, maar duur in onderhoud. Sluiting is een mogelijkheid, maar op de uitgaven heeft dat 30 tot 40 jaar weinig tot geen effect omdat er dan nog steeds onderhoud moet worden gepleegd. Er is daarom ook gekeken naar alternatieven.
In Zaanstad worden steeds minder mensen begraven, waardoor de inkomsten uit begraaftarieven steeds verder teruglopen. De inkomsten van het begraven worden gebruikt voor het begraven en om de gemeentelijke begraafplaatsen in stand te houden. Het kostendekkend in stand houden van de begraafplaatsen wordt steeds moeilijker vanwege de afname van inkomsten en toegenomen onderhoudskosten. Voor 2020 heeft dat al geleid tot een tariefstijging van 11,9 procent. Voor 2021 is er een tekort in de exploitatie van 140.000 euro, waardoor in de concept-begroting 2021-2024, de tarieven met 15,1 procent toenemen.
Steeds meer crematies
Er is de afgelopen jaren een duidelijke trend dat meer overledenen worden gecremeerd. Vroeger werd er meer begraven. Landelijk gezien wordt ongeveer 63 procent van de stoffelijke overschotten gecremeerd. In Zaanstad ligt dit percentage hoger. In 2008 kozen in Zaanstad 75 procent van de mensen voor crematie en dat is toegenomen tot 83 procent in 2019. Het is niet te achterhalen waarom deze ontwikkeling in Zaanstad zich sterker voordoet dan in de rest van Nederland. Maar duidelijk is dat begraven meestal niet meer de voorkeur heeft. Uitgaande van de trend van de afgelopen jaren, is te verwachten dat het aandeel begraven zal dalen van 16,5 procent in 2019 naar tien procent in 2026.
Meer sterfgevallen
Daar komt nog bij dat er waarschijnlijk in de komende jaren nieuwe technieken toegestaan worden die minder belastend zijn voor het milieu. Daarmee neemt het aandeel begraven mogelijk nog verder af. Daar staat tegenover dat het aantal sterfgevallen de komende jaren nog sterk zal gaan stijgen. De prognose is dat het aantal sterfgevallen zal stijgen van 1266 in 2019 naar circa 2100 in 2040. Zaanstad heeft namelijk geen evenwichtige leeftijdsopbouw. Er zijn relatief veel mensen in Zaanstad die ouder zijn dan 50 jaar. Daarnaast is de verwachting mensen met een immigratieachtergrond in de toekomst niet meer in het land van herkomst begraven gaan worden, maar steeds vaker zullen kiezen voor een begraving in Nederland. Meer dan tien procent van de inwoners van Zaanstad heeft een immigratieachtergrond.
Het aantal inwoners neemt toe. De ambitie is om 20.000 woningen erbij te bouwen en er wordt een groei voorzien van 156.000 inwoners in 2019 naar 181.000 in 2040. Dit heeft een effect op het aantal sterfgevallen op de lange termijn, omdat er vooral jonge gezinnen in Zaanstad bij komen. Al deze ontwikkelingen en oplossingsrichtingen zijn uitgewerkt in de nieuwe nota Begraafplaatsen in beeld.
Onderzoeken
Om begraafplaatsen kostendekkend in stand te kunnen houden zijn voldoende inkomsten uit begraaftarieven noodzakelijk. Op de korte en middellange termijn is de verwachting dat er sprake blijft van een teruglopend aantal begravingen en daarmee teruglopende inkomsten. Dat maakt het noodzakelijk om een toekomstbestendige oplossing voor de exploitatie van de begraafplaatsen in Zaanstad. Er komt daarom onderzoek naar de consequenties van:
- Een mogelijke sluiting van de begraafplaatsen Mulderstraat Zaandijk, Dolfijnstraat Westzaan en Marktstraat Wormerveer;
- Een overdracht van de Joodse begraafplaats en de begraafplaats Krommeniedijk aan de Joodse gemeenschap en het kerkgenootschap in Krommeniedijk;
- Een overdracht van delen van de gemeentelijke begraafplaats aan derden voor het realiseren van een islamitische begraafplaats;
- Het toedelen van delen van de begraafplaatsen Dr. Mulderstraat Zaandijk, Dolfijnstraat Westzaan, Marktstraat Wormerveer, Blok Krommenie en Zuiddijk Zaandam aan de openbare ruimte voor stilte en bezinningsplekken.
In de conceptbegroting 2021-2024 is uitgegaan van een stijging van de begraaftarieven van 15,1 procent. Wij willen de genoemde vervolgonderzoeken en de financiële consequenties betrekken bij de voorjaarsnota 2021 voor de vaststelling van het financiële kader voor de begraaftarieven 2022.
Om te komen tot een toekomstbestendige exploitatie van de begraafplaatsen, is een viertal scenario’s in beeld gebracht, te weten;
- Het verlagen van de beheer- en onderhoudslasten;
- Het verhogen van de tarieven;
- Het afstoten en sluiten van (delen van) begraafplaatsen;
- Het verminderd toerekenen van de kosten van de exploitatie van de begraafplaatsen door de begraafplaatsen mede in te richten als openbare ruimte voor gebruikers.
Scenario 1
Uit een vergelijking met andere gemeenten en uit de gesprekken met begrafenisondernemers blijkt dat Zaanstad een onderhoudsniveau hanteert dat passend is voor de functie die een begraafplaats heeft. Het is een plek van herdenking en rouwverwerking. Daarbij is het passend dat de begraafplaats er goed onderhouden uitziet. Het accent in het onderhoud ligt op het siergroen, de hagen en de graskanten. Grafbeplanting en paden worden op een lager niveau onderhouden en de randbeplanting op begraafplaatsen wordt op een gelijk niveau onderhouden als het openbaar groen in de stad.
Daarmee is het onderhoud enerzijds gericht op het geven van een goede indruk en worden kosten beperkt door niet beter te onderhouden dan nodig is. Het verlagen van het onderhoudsniveau is een optie om onderhoudslasten op korte termijn te verlagen. Zo kan het onderhoudsniveau verlaagd worden naar kwaliteitsniveau C. Daarbij dalen de onderhoudslasten met circa 100.000 euro. Het risico daarvan is dat begraafplaatsen een nóg minder aantrekkelijk alternatief worden voor cremeren en daarmee de inkomsten versneld terug gaan lopen.
Het beheer van de begraafplaatsen kan ook worden afgestoten en worden overgenomen door een bestaande of nieuw op te richten stichting of door een bedrijf. Marktconsultatie uitgevoerd door adviesbureau Nobel Results bij andere gemeenten heeft geleerd dat derden alleen begraafplaatsen willen overnemen met een positief exploitatieresultaat, een ‘bruidsschat’ en garanties voor de toekomst. Bij een negatief exploitatieresultaat gaat de factuur naar de gemeenten. Er zijn weinig prikkels mogelijk om deze partijen efficiënt te laten werken, aldus het college.
Scenario 2
In vergelijking met andere gemeenten heeft Zaanstad een bovengemiddeld hoog tarief, maar het is niet aangetoond dat de afname van het aantal begravingen daaraan te wijten is. Wel geven begrafenisondernemers aan dat de kosten van een uitvaart meewegen voor nabestaanden en een crematie is ongeveer 20 tot 25 procent goedkoper dan een begrafenis. Het verhogen van de tarieven kan ertoe leiden dat begraven dermate duur wordt dat het aandeel begraven nog verder afneemt. Daarmee heeft het verhogen van tarieven maar een tijdelijk effect op de inkomsten uit begraaftarieven.
Scenario 3
Bij dit scenario zijn er verschillende opties te weten:
- Het sluiten en opheffen van begraafplaatsen;
- Het afstoten van (delen van) begraafplaatsen;
- Het sluiten of afstoten van de aula’s.
In de Wet op de lijkbezorging is opgenomen wat er moet gebeuren om een gemeentelijke begraafplaats te sluiten. De eerste stap is dat het college het besluit tot sluiting neemt. Wanneer daarna op een begraafplaats gedurende tien jaar geen begraving meer heeft plaats gevonden, kunnen burgemeester en wethouders de begraafplaats gesloten verklaren en mag niet meer worden begraven. Dit betekent niet dat de begraafplaats kan worden opgeheven. De graven blijven gedurende 20 jaar onaangeroerd. De grond mag bij een particulier graf, met toestemming van de rechthebbende, gedurende tien jaar na afloop van die 20 jaar alleen ingezaaid of beplant worden.
Sluiting
Het sluiten van begraafplaatsen is een optie, maar het daadwerkelijk opheffen daarvan kan alleen na 30 tot 40 jaar. Er moet dus al heel lang van tevoren al een besluit over worden genomen. Dit kan voor:
- De begraafplaats Wormerveer West (Marktstraat);
- De begraafplaats Krommeniedijk;
- De begraafplaats Westzaan;
- De begraafplaats Dr. Mulderstraat in Zaandijk;
- De Joodse begraafplaats.
Het sluiten van deze begraafplaatsen levert op de hele lange termijn een besparing op van 210.000 euro, maar niet voor de komende 30 tot 40 jaar omdat de ruimte dan nog steeds gebruikt wordt als een plek voor nagedachtenis en rouwverwerking en als zodanig moet worden onderhouden. Daarnaast zijn er nabestaanden die nog het recht hebben van bijzetting in een graf. Na een termijn van tien jaar na sluiting kan worden besloten om het onderhoudsniveau op de gesloten begraafplaatsen te verlagen. Dit levert een structurele besparing op van een ton.
Het afstoten van (delen van) begraafplaatsen kan aan de orde komen voor:
- De begraafplaats Krommeniedijk aan het kerkgenootschap;
- De Joodse begraafplaats aan de Westzanerdijk aan de Joodse gemeenschap. Zaanstad heeft in het verleden het beheer en het onderhoud op zich genomen als inlossing van een ereschuld aan de Joodse gemeenschap.
Islamitische begraafplaats
Er ligt een verzoek van de Islamitische Organisatie Zaanstad voor een eigen begraafplaats waar volgens de Islamitische tradities kan worden begraven en waarbij het mogelijk is om graven voor onbepaalde tijd (eeuwigdurend) uit te geven. Zaanstad biedt deze mogelijkheid niet om te voorkomen dat begraafplaatsen op termijn uitgebreid moeten worden. Maar het is een optie om delen van een begraafplaats af te stoten. Op het achterste deel van de begraafplaats aan Het Blok in Krommenie kan een ruimte van 1700 vierkante meter worden vrijgemaakt.
Zuiddijk
Op de begraafplaats Zuiddijk in Zaandam is dat 3500 vierkante meter, nabij de Wibautstraat. Maar het financiële voordeel van het in beheer geven van deze terreinen aan derden is beperkt omdat het niet-gebruikte terreinen betreft die nu minimaal worden onderhouden. Omdat op gemeentelijke begraafplaatsen zeer beperkt graven worden uitgegeven aan mensen met een immigratieachtergrond, is de verwachting dat een eigen islamitische begraafplaats een minimaal effect zal hebben op de inkomsten voor de gemeentelijke begraafplaatsen. Als er een islamitische begraafplaats is, zal die naar verwachting in toenemende mate gebruikt gaan worden en leiden tot een afname van begrafenissen in het buitenland en van islamitische begravingen op gemeentelijke begraafplaatsen
Het sluiten of afstoten van de aula’s kan besparingen opleveren op:
- De begraafplaats Dolfijnstraat in Westzaan;
- De begraafplaats Dr. Mulderstraat in Zaandijk;
- De begraafplaats Noordsterweg in Wormerveer Noord.
Uitvaarten worden in toenemende mate georganiseerd buiten de aula’s om, omdat uitvaartorganisaties veelal over goede faciliteiten beschikken om afscheid te nemen. Dat hoeft dus niet meer op de begraafplaatsen zelf plaats te vinden. Daarmee is het mogelijk deze aula’s te sluiten of ze in gebruik te geven bij de één van de uitvaartorganisaties. Het sluiten of afstoten van de aula’s levert een voordeel op van 15.000 euro per jaar.
Scenario 4
In Zaanstad worden alle kosten op de begraafplaatsen doorberekend aan de nabestaanden, ook als het kosten zijn die niet direct of indirect te maken hebben met de geleverde dienst. In het verleden zijn graven voor onbepaalde tijd uitgegeven en die moeten nog steeds onderhouden worden. Maar daar staan geen inkomsten meer tegenover. Die kosten worden nu doorbelast aan de tarieven voor de begraafplaatsen en daarmee betalen nieuwe rechthebbenden voor het onderhoud van graven die in het verleden zijn uitgegeven.
Richting de Joodse gemeenschap heeft Zaanstad een ereschuld aanvaard. De gemeente verzorgt daarom het onderhoud en het begraven op de begraafplaats aan de Westzanerdijk. De kosten hiervan worden doorbelast in de tarieven voor de begraafplaatsen. Op de begraafplaatsen Wormerveer West en Krommeniedijk wordt nauwelijks meer begraven en zijn de inkomsten minimaal. Daarnaast is de begraafplaats Wormerveer West aangemerkt als gemeentelijke monument, waardoor de instandhouding van algemeen belang is. De kosten voor het onderhoud van deze begraafplaatsen worden doorbelast in de tarieven. In totaal gaat het hier om 60.000 euro aan kosten die jaarlijks gemaakt worden en waar geen inkomsten tegenover staan.
Openbare ruimte
Begraafplaatsen zijn meer dan plekken voor herdenking en rouwverwerking. Het zijn rustige plekken in een vrij drukke stad waar ook de natuur een rustplaats vindt. Daarmee zijn ze, ook voor een breder publiek geschikt als stilte- en bezinningsplek. In een stad die steeds verder verdicht hebben begraafplaatsen daarmee een maatschappelijke meerwaarde. De volgende begraafplaatsen hebben de potentie om deze maatschappelijke meerwaarde te bieden, te weten:
- Dr. Mulderstraat Zaandijk;
- Dolfijnstraat Westzaan;
- Marktstraat Wormerveer;
- Blok Krommenie;
- Zuiddijk Zaandam.
Door deze begraafplaatsen als stilte- en bezinningsplek te gebruiken kan een deel van de onderhoudskosten toegerekend worden aan de algemene middelen. Het gaat dan om ongeveer een bedrag van 100.000 euro. Er is nog niet onderzocht in welke mate extra investeringen nodig zijn om dit mogelijk te maken. Rosa, het CDA en de ChristenUnie hebben een voorstel gedaan om de begraafplaats in Koog aan de Zaan te verheffen tot gemeentelijk monument en aan te wijzen als zo’n plek, maar die komt in de nota die binnenkort door de raad behandeld gaat worden nu net niet voor.
Besparingen niet enorm
Mocht blijken dat het mogelijk is om het beheer en onderhoud van de Joodse begraafplaats en de begraafplaats Krommeniedijk over te dragen, dan leidt dit tot 15.000 euro per jaar aan lagere lasten. Mocht blijken dat het mogelijk is delen van de begraafplaatsen af te stoten aan de islamitische gemeenschap, dan leidt dit tot lagere onderhoudslasten van 500 tot 1000 euro per jaar, exclusief mogelijke inkomsten uit de verhuur of verkoop van grond.
