Corporaties en huuders bleken elkaar dinsdagavond gevonden te hebben in een front tegen een gezamenlijke vijand: de gemeente die met haar voornemen om ‘krullen en tierelantijnen’ van vooroorlogse buurten te beschermen de bouw van nieuwe sociale huurwoningen de nek omdraait: ‘Voor huurders is de buitenkant van hun huizen niet zo van belang.’ De fractie van Rosa is bijkans van de stoel gevallen.
De gezamenlijke woningcorporaties en het Huurdersoverleg Zaanstreek stuurden een brief om het toekomstige beleid voor sloop en nieuwbouw of renovatie van oudere huizen aan te vechten, omdat de cultuurhistorische waarde daarbij een te grote rol zou gaan spelen. Raadslid Ruud Pauw van Rosa schreef een ’tegenbrief’: het gaat niet aan om woningen eerst te verwaarlozen en vervolgens te roepen dat het te duur is om ze te herstellen vanwege de slechte staat van onderhoud. De corporaties hebben weinig affiniteit met hun historisch bezit, constateert hij. ‘Slopen is het devies. En dat terwijl in andere steden, zowel in Nederland als daarbuiten het belang van behoud van deze woningen heeft geleid tot succesvolle renovatieprojecten.’
Hoofdstuk in bouwgeschiedenis
Het college is van plan om de woningen die tussen 1900 en 1945 zijn gebouwd en waarvan een groot deel (1553) van het totaal (4851) in handen is van de woningcorporaties te beschermen. De 1553 huizen maken op hun beurt deel uit van het totale corporatiebezit van zo’n 25.000 woningen. Ze zijn tot stand gekomen in een periode die een eind maakte aan de miserabele omstandigheden waarin voorheen gewoond werd: tochtige houten krotten waar in één kamer alles moest gebeuren. ‘Het moeten destijds paleizen zijn geweest voor de arbeidende bevolking. Aparte slaapkamers, een toilet, een keuken met stromend water. Er werd niet zomaar lukraak gebouwd. Er zat een hele heldere filosofie achter en beroemde architecten ontwikkelden wijken volgens een bepaald patroon met veel groen en diverse mogelijkheden tot sociale interacties,’ schrijft Pauw. Hoezo dat alles maar slopen?
Achterstallig onderhoud
De huizen voldoen niet aan de eisen van deze tijd, zei Amanda Hogenes dinsdagavond namens de Zaanse woningcorporaties. Bewoners hebben last van schimmels en van tocht en er zijn funderingsproblemen. De huren mogen dan laag zijn, de energierekeningen zijn dat niet. Nieuwbouw geeft hogere huren, maar ook lagere energielasten en dus blijft onderaan de streep de prijs voor het wonen gelijk. Nieuwe woningen moeten energiezuinig zijn en goed geïsoleerd. Dat gaat niet samen met allerlei cultuurhistorische criteria en is financieel onhaalbaar. Dat veel van deze huidige problemen echter te wijten zijn aan achterstallig onderhoud steekt Pauw: in plaats zich daarvoor te excuseren, vooral richting de huurders, ‘komt men op de proppen met een zielig verhaal’ en een pleidooi voor sloop.
Het Blok en Rode Buurt
‘Ons voorstel is dat Parteon, ZVH en Rochdale twee buurten benoemen waar we in erfgoed investeren. Dat zijn, gezien het collegeakkoord, logischerwijs het Blok in Krommenie en de Rode Buurt in Oud Zaandijk. In alle overige ‘cultuurhistorische’ buurten zullen we, geheel in lijn met de samenwerkingsafspraken, een zorgvuldig gewogen besluit als eigenaar nemen,’ schreven de woningcorporaties en het Huurdersoverleg Zaanstreek. ‘Inmiddels weten we wat de corporaties onder ‘investeren in erfgoed’ verstaan. Het Blok in Krommenie is gesloopt; de Rode Buurt in Zaandijk staat op de nominatie om binnenkort hetzelfde lot te ondergaan,’ antwoordt Pauw.
Ergens anders uitleven
Dar de corporaties de vrijheid voelen om zelf te beslissen of ze de keuze maken voor renovatie of nieuwbouw stuit hem tegen de borst. ‘Wij vragen ons af waar ze het vandaan halen om te bepalen hoe de toekomstige vormgeving van de stad er uit zou moeten zien.’ Gerenoveerde oude wijken blijken zeer geliefde woonplekken zijn, waarvoor een grote doelgroep bestaat. Rosa ‘dringt er met klem op aan dat de corporaties op de eerste plaats eens beginnen met het ontwikkelen van een andere kijk op de toekomst van deze vooroorlogse wijken’ en daarna zullen ze zich moeten verbinden aan de kaders die de gemeente meegeeft bij de beoordeling daarvan. Volgens de partij ‘kunnen de corporaties zich de komende tijd voldoende uitleven in het verduurzamen van het bezit in andere wijken en het realiseren van projecten die niet controversieel zijn’.
Corporaties
De corporaties zitten helemaal aan de andere kant van het spectrum. Leuk dat de gemeente een inventarisatie maakt met tabels om de cultuurhistorische waarde van woningen aan te geven, maar er is – in de woorden van inspreekster Hogenes – ‘nauwelijks meer belangstelling voor iets anders dan cultuurhistorie’ en dat kan niet de bedoeling zijn. ‘Zaankanters met de laagste inkomens betalen de prijs voor de instandhouding van het Zaans erfgoed,’ klaagde zij. In een buurt met een sobere bouwstijl leidt dat er bijvoorbeeld ook toe dat er geen dakkapelletje kan worden geplaatst of huizen kunnen niet worden aangepast aan de behoeften van ouderen. En het gaat om duizenden woningen, ‘niet om een enkel woninkje’. ‘Duizenden’ verwaarloosde woningen dus, ziet Rosa.
Huurders
De (toekomstige) huurders willen maar één ding en dat is huizen bijbouwen, liet hun vertegenwoordigster de raadsleden weten. Door een stapeling van belemmeringen is de vaart er nu uit en daarom moet cltuurhistorie voorlopig in de ijskast worden gezet. Een welstandsnota heeft een negatief effect op de aantallen gebouwde woningen en er blijft Zaans erfgoed genoeg over. Als een corporatie bouwt op eigen grond, binnen het bestemmingsplan en met goedkeuring van de huurders, dan moet ze haar gang kunnen gaan. ‘Wie betaalt bepaalt.’
Voorzitter Ron Kiburg van de Vereniging Zaanse Erfgoed is geen aanhanger van de stellingnames van de corporaties en de huurders uiteraard en wees op een belangrijk hiaat in betoog om cultuurhistorie tijdelijk ‘in de ijskast te zetten’: erfgoed kun je maar één keer slopen. Daarna is het onherroepelijk verdwenen.
De Cultuurhistorische inventarisatie en waardering sociale woningbouwwijken 1900-1945 uit 2019 kent de huizen in deze wijken waarden (oplopend van geel voor de minste waarde via oranje naar de hoogste beschermingsgraad rood) toe. De corporaties kennen de geschiedenis: ‘Aan het einde van de negentiende eeuw komt de industriële ontwikkeling in de Zaanstreek tot bloei. De vraag naar arbeiders leidt ertoe dat mensen uit het hele land naar de Zaanstreek verhuizen. Veel van hen wonen onder erbarmelijke omstandigheden. Door de economische ontwikkeling ontbreekt het in de Zaanstreek aan voldoende, fatsoenlijke woningen voor de snel groeiende bevolking. De invoering van de Woningwet in 1901 brengt een ommekeer,’ schrijven zij in hun brief.
Verdichting
‘Sociaal voelende industriëlen richten in de jaren erna de eerste voorgangers van Parteon op, voor de huisvesting van hun arbeiders. De eerste rechtsvoorgangers werken sinds begin 1900 samen aan goed en betaalbaar wonen in de Zaanstreek.’ Er daar hoort bij dat stenen huizen de houten krotten vervingen – die nu deels naar het reservaat Zaanse Schans zijn verplaatst waar de bewoners in normale tijden de toeristen van zich af moeten slaan – en dat de kleine huizen van toen nu vervangen worden door nieuwe. Parteon wil als grootste corporatie in Zaanstad bovendien ook kunnen verdichten, dus méér woningen bouwen op dezelfde oppervlakte.
Woningen van de toekomst
‘Wij voelen ons voor erfgoed minder verantwoordelijk dan voor betaalbaarheid, beschikbaarheid en duurzaamheid. Een investering in erfgoed zal daarom alleen te verantwoorden zijn als deze niet kan worden voorkomen (door anderen te laten betalen, of elders te compenseren) of de realisatie van andere volkshuisvestelijke doelen hierdoor mogelijk worden gemaakt (als we dit doen, dan wordt dat mogelijk),’ aldus de corporaties. ‘Niks staat voor eeuwig en woonwensen veranderen. Maar investeren in vastgoed is er wel een van lange de adem, in de totstandkoming en in de levensduur. Ons doel is de woningen van de toekomst neer te zetten.’
